Sāraparivarto nāma saptaviṃśatitamaḥ
Technical Details
XXVII
sāraparivarto nāma saptaviṃśatitamaḥ|
māyopamaparivartasyānte prathamo grāhyavikalpa uktaḥ| itare trayo vikalpā iha sāraparivarte vaktavyāḥ| tatra dvitīyaṃ grāhyavikalpamadhikṛtya śāstram|
[135] bhavaśāntiprapātitvānnyūnatve'dhigamasya ca|
parigrahasyābhāve ca vaikalye pratipadgate||5-10||
[136] parapratyayagāmitve samuddeśanivartane|
prādeśikatve nānātve sthānaprasthānamohayoḥ||5-11||
[137] pṛṣṭhato gamane ceti vikalpo'yaṃ navātmakaḥ|
nivṛttipakṣādhiṣṭhānaḥ śrāvakādimanobhavaḥ||5-12||
adhigamanyūnatādau doṣe bodhisattvapraheye[']bhāvānnivṛttipakṣādhiṣṭhāno navavidhaśca śrāvakādīnāṃ manobhavastairaheyatvāt| etānāha atha khalvityādinā'tha khalu bhagavānityataḥ prāk| tatra śāriputra ekamāha| tataḥ subhūtirekaṃ tato devaputrāstrīn| punaḥ subhūtiścaturaḥ| ihāpi pratipakṣāḥ paṭhyante| tadviparyayeṇa vikalpā gamyante| sāre batāyamiti bataśabdo harṣe| utkṛṣṭaṃ phalaṃ samyaksaṃbodhiḥ| so'nusāraḥ| tannimittaṃ bodhisattvaścarati| katama ityāha| ya ityādi| prajñāpāramitā cātra ubhayanairātmyajñānamucyate| tasyāṃ carataḥ saṃsāre nātyantamudvego nirvāṇe nātyantamutkaṇṭhā| ubhayoranupalambhatvāt| tatoyamanuttarāṃ samyaksambodhimadhigacchediti pratipakṣaḥ| anyathā tu saṃsāre vā patetpañcabhiḥ pāramitābhiḥ| nirvāṇe vā pudgalanairātmyajñānāt| ata eva ca vinā prajñāpāramitayā bodhisattvo bodhisattvākhyāṃ na labhate| tadyathā samyagabhiṣiktopi cakravartinaḥ putraścakravartiśabdaṃ vinā saptabhī ratnairityadhigamanyūnatāvikalpaḥ||
saraṇaṃ sāraḥ| karma dharmaḥ| gamyatā sudharṣaṇatetyarthaḥ| viparyayādasāro durddharṣaṇatā| ataḥ pāramitānāṃ durddharṣaṇatve sa carati yaścarati prajñāpāramitāyām| sā hi tāsāṃ parigrahasamarthā| tadyathā strīṇāṃ sadhūrtake nagaramārge śasrapāṇipuruṣa iti pratipakṣaḥ| anyathā sudharṣaṇāḥ syuriti parigrahābhāvavikalpaḥ||
etadabhavaditi namaskartavyā ityādyatha khalvityataḥ prāk| namaskartavyāsta iti kutaḥ ? pratipattisākalyādaparādhīnatvāduddeśānivṛtteśca| ata evāhuḥ yairityādi| sarvamabhinirhṛtānīti pratipattitaḥ pañcabhiḥ pāramitābhiḥ| ihetyubhayanairātmyavedinyām| ata eva gambhīrāyāmiti pratipakṣaḥ| tasyāmacaratāṃ pratipattivaikalyaṃ syāt| tataste mārādibhiḥ suyodhanāḥ syuḥ| akṣatakavacā iva yodhāḥ pratiyodhairiti pratipattivaikalyavikalpaḥ||
tathetyādi| ye ceti vartate| tatheti prajñāpāramitāpradhānāsu pāramitāsu caranta iti hetau śatṛpratyayaḥ| tathā caraṇādityarthaḥ| tataḥ kimityāha| bhūtakoṭirityādi| yathā hi cakravartī pradhānaṃ mahāprabhāvatvāt, kodrārātīḥ (? koṭṭarājānaḥ) tadanuvartinastathaiva prajñāpāramitā pradhānaṃ tayā saṃsāranirvāṇayoranupalambhāt| yathā te pāramitābhiḥ saṃsāre na pātyante tathā pudgalanairātmyajñānavaśena bhūtakoṭiṃ na sākṣātkurvanti| yadi tu prajñāpāramitā pradhānaṃ na syāt tadā hīnabodhiṃ bhūtakoṭiṃ sākṣātkuryureveti parapratyayagāmitvavikalpaḥ||
anenāpītyādi| aneneti vakṣyamāṇena| tamevāhurya ityādinā na sākṣātkurvantīti| kutaḥ ? uddeśaḥ samyaksaṃbodhau litsā| kutastasmādanivṛttiḥ ? yato na tāvatprajñāpāramitā tato nivartate tadarthameva tasyāṃ caraṇāt| nāpītarāḥ| tadanupraviṣṭānāṃ tāsāmapyanivṛtteḥ| tadyathā sarvāḥ kunadyo mahānadīmanupraviśya samudrameva gacchanti na nivartata ityuddeśanivṛttikalpaḥ||
navāpyete vikalpā mahatyorbhagavatyo svārthasampattimadhikṛtya yojitāḥ| ataḥ prādeśikatvanānātvavikalpau yathā tayoruktau tathā tāvad brūmaḥ| pāramitāpañcakaṃ vāmahastavat| ṣaṣṭhī dakṣiṇahastavat| ubhābhyāṃ sarvakṛtyeṣu vyāpārasiddheriti pratipakṣaḥ| yadi tu dakṣiṇahastaprāyā ṣaṣṭhī na syāttadā prādeśikaḥ syādvyāpāra iti prādeśikavikalpaḥ||
yathā hi nānārasāḥ kunadīmahānadyo mahāsamudramanupraviśyaikarasā bhavanti tathā nānārasāḥ pañca pāramitāḥ ṣaṣṭhīmanupraviśyaikarasā bhavantīti pratipakṣaḥ| nānārasāḥ tathaiva tāḥ samyaksambodhāvapīti nānātvavikalpaḥ| asyāṃ tu bhagavatyāṃ parārthasannāhamadhikṛtya dvāvimau vikalpau subhūtirāhetyādinā| atha khalvityādinā tatra sannahyanta ityanena duṣkaratvaṃ darśitamanantānāṃ sattvānāmarthasya kartumaśakyatvāt| tathāpyevameva sannāhaḥ kartavya īdṛśīṃ mahāśayatāmantareṇa svaparārthayoḥ kartumaśakyatvāditi pratipakṣaḥ| sarvasattvānāmarthasya kenacidakaraṇādātmavineyānāmarthāya sannāhaḥ kartavya iti prādeśikatvavikalpaḥ||
nānātvavikalpapratipakṣaḥ samatā| tāmeva vivakṣuḥ paramaduṣkaratvamāha te cetyādinā| vainayikā iti vinayārhāḥ sattvāḥ| tathāpi kasya duṣkaratetyata āha| evaṃ cetyādi| dṛṣṭāntena dṛḍhīkartumāha| ākāśamityādi| tatkasya hetoriti kutaḥ sādharmyādityarthaḥ| ata uttaraṃ ākāśetyādi| anenetyupasaṃhāraḥ| punadrdṛḍhīkartumāha| ākāśenetyādi| ākāśopamaiḥ sattvairityarthaḥ| kuto vivāda ityāha| ayaṃ cetyādi veditavyāntam| caśabdo hetau| vivādaḥ kalahaḥ| sattvānayaṃ vinetukāmaste cāsattvātpariharantīti kalahaḥ| vainayiketyādi| yathā ca vineyā na santi tathā vinayitāpi| tata ubhayāsattayā sutarāṃ paramaduṣkaratā| evamiyaṃ bodhisattvena sarvasattvātmasamatā draṣṭavyā yataḥ śaknuyāt svaparārthau kartum| sa punarasyāṃ caran kathaṃ jñeya ityāha| sa cedityādi| na saṃsīdatīti na khidyate sutarāṃ prīyata ityarthaḥ| tatkasya hetoriti| mattasya prajñāpāramitāyāṃ caraṇaṃ kasya hetornaiva kasyacit| dharmanairātmyā'darśanāditi bhāvaḥ| ata uttaraṃ sattvaviviktatayetyādi| evamityādinā draṣṭavyāntenopasaṃhāraḥ| viviktatā hi sarvadharmāṇāṃ samateti vistareṇa pratipakṣaḥ| nānā sattvā nānā dharmāstato nāstyekarasā prajñāpāramiteti nānātvavikalpaḥ||
evaṃ devaputrā ityādi| eva bhāṣyamāṇāyāmiti| evamidānīṃ mayā deśyamānāyāṃ sarvadharmaviviktatāyāmiti caryākāle deśyamānāyāṃ bodhisattvo na saṃsīdatīti sambandhaḥ| na saṃsīdatīti sthānaprasthānayorna muhyati| kena gantavyaṃ kva vā sthātavyamiti| tayaiva sarvadharmasamatāsaṃvedinyā prajñāpāramitayorasaṃmohāt| tathāhi| yena bodhistena gantavyaṃ bodhau sthātavyam| te ca gatisthitī tasyā eva svādhī ne hetuphalāvasthe| tato yena sā gacchati yatra vā tiṣṭhati tatpariṇāmitā api pañca pāramitāstenaiva gacchanti tatraiva tiṣṭhanti| tadyathā cakravartinaścakraratnaṃ yena gacchati yatra vā tiṣṭhati sarvo balakāyastenaiva gacchati tatraiva tiṣṭhatīti pratipakṣaḥ| avijñāḥ pañcapāramitāḥ ṣaṣṭhī nirābhāsā| tataḥ sthānaprasthānayoraniścayaḥ sthānaprasthānaṃ(na)sammohavikalpaḥ||
yata ityādi na saṃsīdatīti prasāditametat| yataśca na saṃsīdati tato gamyate carati prajñāpāramitāyāṃ pūrvameveti śeṣaḥ| anyathā kuto na saṃsīdet| tadyathā cakravartinaścakraratnamagrato gacchati paścādbalakāya iti pratipakṣaḥ| udāraviṣayatvātpañcapāramitāḥ prāk pravartante| sūkṣmaviṣayatvāt pṛṣṭhataḥ ṣaṣṭhīti pṛṣṭhato gamanavikalpaḥ||
ityukto dvitīyo grāhyavikalpo navavidhaḥ||
prathamaṃ grāhakavikalpamadhikṛtya śāstram-
[138] grāhakaḥ prathamo jñeyo grahaṇapratimokṣaṇa|
manaskriyāyāṃ dhātūnāmupaśleṣe trayasya ca||5-13||
[139] sthāne cābhiniveśe ca prajñaptau dharmavastunaḥ|
śa(sa)ktau ca pratipakṣe ca yathecchaṃ ca gatikṣatau||5-14||
dravyasannātmā 'prathamo grāhakaḥ'| sa cāsti prajñāpāramitāvat| sā hi kiñcidgṛṇhāti kiñcinmuñcatīti grahaṇamokṣaṇavikalpaḥ| sāpi na gṛṇhāti na muñcatīti pratipakṣaḥ||
gṛhyanta eva dharmāsteṣāṃ manasikārāditi manasikāravikalpaḥ| na sa dharmānmanasikarotīti pratipakṣaḥ||
manasikarotyeva dharmāstraidhātuke śleṣāditi traidhātukaśleṣavikalpaḥ| nāsau traidhātuke śliṣyatīti pratipakṣaḥ||
traidhātuke sthitaḥ kathaṃ tatra na śliṣyatīti sthānavikalpaḥ| nāsau kvacittiṣṭhatīti pratipakṣaḥ||
satyabhiniveśe kathaṃ na tiṣṭhatīti abhiniveśavikalpaḥ| nāsau kiñcidabhiniviśata iti pratipakṣaḥ||
asti bodhisattvasya dharmavastūnāṃ prajñaptiḥ| dānapāramitā śīlapāramitā yāvat sarvākārajñateti sarvavastuprajñaptivikalpaḥ| sāpyasya nāstīti pratipakṣaḥ||
śa(sa)kta eva samyaksambodhau tāmabhisambudhyate| anyathā vaimukhyāditi śa(sa)ktivikalpaḥ| aśa(sa)ktāḥ sarvadharmā aparigṛhītāḥ| na cāśa(sa)ktaḥ kiñcidabhisambudhyate| sa cedevaṃ carati carati prajñāpāramitāyāmiti pratipakṣaḥ||
dānapāramitā'śūnyā śīlapāramitā'śūnyetyevamādi pratipakṣavikalpaḥ| sopi bodhisattvasya nāstīti pratipakṣaḥ||
sarvākāraiḥ sarvadharmāṇāmanupalambhe yathecchagamanaṃ tasya kṣatiḥ| sā bodhisattvasyāstīti yathecchagamanavyāghātavikalpaḥ| sopi tasya nāstīti pratipakṣaḥ|
amī nava prabhedā mahatyorbhagavatyoruktāḥ| asyāṃ tu sāmānyena dravyasadgrāhakavikalpaṃ sapratipakṣamāha| atha khalvityādinā nāpītyataḥ prāk| jānanneveti na hi bhagavataḥ kiñcidajñātamasti| bodhisattvo mahāsattva iti lokaprasiddhito dravyasatpudgalarūpaḥ sa kena kāraṇena na saṃsīdatīti dravyasadgrāhakavikalpaḥ| tasya pratipakṣo'nupalambhaḥ| tamevāha| viviktatvādityādinā| asattvādityarthaḥ| sa hi svayamasat kutaḥ saṃsīdatīti|
dvitīyaṃ grāhakavikalpamadhikṛtya śāstram-
[140] yathoddeśamaniryāṇe mārgāmārgāvadhāraṇe|
sanirodhe samutpāde vastuyogaviyogayoḥ||4-15||
[141] sthāne gotrasya nāśe ca prārthanāhetvabhāvayoḥ|
pratyarthikopalambhe ca vikalpo grāhako'paraḥ||4-16||
ete nava vikalpāḥ pṛthagjanānāṃ prathamasyaiva bhāvānna teṣāṃ dharmāḥ| tairapraheyatvāt| teṣāṃ pratipakṣaḥ ṣaṣṭhī yathā sūtram| yathā sārathiraśvānāṃ sanmārgeṇa yathoddeśaṃ netā tathā ṣaṣṭhī pañcānāmiti pratipakṣaḥ| ṣaṣṭhyabhāvānniyanturabhāvādyathoddeśāniryāṇavikalpaḥ|
sarvākārajñatāmārgo bodhisattvānāṃ mārgaḥ| hīnabodhimārgasteṣāmamārgaḥ| tayoravadhāraṇaṃ ṣaṣṭhyaiveti saiva pratipakṣaḥ| tadabhāve mārgāmārgāvadhāraṇavikalpaḥ|
naiṣā kasyaciddharmasyotpādikā nirodhikā vā dharmatāṃ pramāṇīkṛtyeti pratipakṣaḥ| utpādikā buddhadharmāṇāṃ nirodhikā tadāvaraṇānāmityutpādanirodhavikalpaḥ|
sarvadharmā na saṃyuktā na visaṃyukta iti pratipakṣaḥ| saṃyuktā visaṃyuktā veti saṃyogaviyogavikalpaḥ|
rupādau yāvatsarvākārajñatāyāṃ na sthāsyatīti yogaḥ karaṇīyaḥ| sarvadharmāṇāṃ kvacidapyasthitatvāditi pratipakṣaḥ| rūpe yāvatsarvākārajñatāyāṃ sthāsyatīti sthānavikalpaḥ||
yathā hi phalakāmo bījamavaropya samyak savardhya yāvatphalāni paripācya bhakṣayati| evaṃ mahābodhikāmaḥ pāramitāsu śikṣitvā tābhiḥ sattvānanugṛhya saṃsārānmocayatīti pratipakṣaḥ| bodhau cittamutpādya sattvānupekṣata iti gotravipraṇāśavikalpaḥ||
prārthito'rthaḥ prārthanā| sarvadharmavaśavartitāmanuprāptukāmena ṣaṣṭhyāṃ śikṣitavyamiti pratipakṣaḥ| tacca śikṣamāṇe sā na syāditi prārthanābhāvavikalpaḥ||
ṣaṣṭhī hetuḥ sarvadharmāṇāṃ samudra iva sarvaratnānāṃ tayā paribhāvitā hi śukladharmā buddhadharmā bhavantīti pratipakṣaḥ| ṣaṣṭhyabhāve heturna syāditi hetvabhāvavikalpaḥ||
prajñāpāramitāyāṃ carantaṃ traiyadhvikā buddhāḥ samanvāharanti| na ca rūpādito yāvanna sarvākārajñatātaḥ| api tu yatra na rūpādi yāvadyatra na sarvākārajñatā tathā samanvāharantīti pratipakṣaḥ| rūpādito yāvatsarvākārajñatātaḥ samanvāharantīti pratyarthikadharmopalambhavikalpaḥ||
etepi na va prabhedāḥ mahatyorbhagavatyoruktāḥ| asyāṃ tu sāmānyenaiva prajñaptisaṃgrāhakavikalpaṃ sapratipakṣamāha| nāpītyādinā api tu khalvityataḥ prāk| kaściddharma iti ātmaprajñaptiviṣayaḥ skandhādiḥ| na saṃsīdatīti svayamasattvāt| ata evāha| tatkasyetyādi| kaściddharma iti skandhādi cittaṃ vā| sopītyādi| yena dharmeṇeti cittena yo dharma iti bodhisattvaḥ| evametadityādirabhyupagamaḥ| iyatā pratipakṣa uktaḥ|
mā bhūd dravyasatsattvaḥ| ahaṃkāraviṣayaḥ skandhādiśvattaṃ vā bodhisattva iti prajñaptisaṃgrāhakavikalpaścaturthaḥ||
evaṃ bhagavatā caturvidhāvikalpapratipakṣabhūtā bhagavatī vistareṇa deśitā| bodhisattvastu tasyāṃ caran yathā jñeyastadāha| api tu khalvityādi| bhāṣyamāṇe granthataḥ| deśyamāne arthataḥ| nirdeśyamāne nirviśeṣaṃ kathanāt| upadiśyamāne rahasyakathanāt| na saṃsīdati na mandībhavati| na viṣīdati khedāt| na viṣādamāpadyate santatakhedāt| nāvalīyate cittanamanāt| na saṃlīyate santataṃ tannamanāt| vipṛṣṭhaṃ vaimukhyāt| bhagnapṛṣṭhaṃ punarasāṃmukhyāt| nottrasyati trāsonmukhatvāt| na saṃtrasyati samyak trāsāt| nainamāpadyate sātatyena| tadā veditavyaṃ caratyasyāṃ prajñāpāramitāyāmiti| asyāmacarataḥ saṃsīdanādīnāmavaśyaṃbhāvāt|
subhūtirāhetyādinā pāramitāntena subhūterabhyupagamaḥ| evamityādinā| asyāṃ carato'nuśaṃsātiśayānāha| anugṛṇhanti viśeṣādhānataḥ| samanvāharanti smaraṇataḥ| tepi tasya buddhā bhagavanto dharma deśayantīti sambandhaḥ| kīdṛśā ityāha| bhikṣusaṃghetyādi| kīdṛśasyetyāha| prajñāpāramitāyāṃ carata ityādi| nāma cetyādi| nāma saṃjñā| gotraṃ gārgyādi| balaṃ kāyabalaṃ buddhibalaṃ ca| varṇaḥ pariśiṣṭā guṇāḥ| rūpaṃ varṇasaṃsthāne| etāni parikīrtayamānāḥ prakarṣeṇa prakarṣarūpam| udānamiti guṇaharṣobhdavāṃ gāthāṃ udānayantyudāharanti| kasya guṇā ityāha tasyetyādi| tadyathāpītyādinā dṛṣṭāntamāha| evamevetyādinā dārṣṭāntikam| kiṃ sarveṣāmityādinā praśnaḥ| uttaraṃ no hīdamityādinā| sarvasaṃgāḥ sarve'bhūtopalambhāḥ| santi bhagavannityādinā punaḥ praśnaḥ| uttaraṃ santītyādinā| ime ta ityādinopasaṃhāraḥ| aparānapyāha yepītyādinā| imepītyādinopasaṃhāraḥ|
punaraparamityādinā avinivartanīyānāṃ vaśitā tasyāḥ prāptiḥ| tāmavakrāntāḥ praviṣṭāḥ| buddhairnāmādiparikīrtanasyānuśaṃsamāha| yeṣāṃ khalvityādinā punaraparamityādi| kathamadhimokṣyantītyāha| evametadityādi| teṣāṃ ceti na kevalamakṣobhyasya keṣāmityāha| ye cetyādi teṣāṃ ceti| akṣobhya-tabdodhisattvānām| evamityādinā śravaṇānuśaṃsamupasaṃhṛtya tathātvapratipattyādīnāmanuśaṃsotkarṣamāha| evamanuśaṃsātiśayeṣūkteṣu prakṛtāyāḥ prajñāpāramitāyā viśeṣanirdeśa āparivartāntābhdaviṣyati| taṃ prastotuṃ subhūtirāha yadā bhagavannityādi| tathatāvinirmukta iti| tathatāmātrasyeva prakhyānāt| parikalpitasya nānāvidhasyāpratibhāsanāt| na kaściddharma upalabhyate| tadā koyamityādi sugamam| tathataiva tāvannopalabhyata iti tasyā agrāhyatvāt| yaḥ sthāsyatīti bodhisattvaḥ|
sajjatīti vihanyata ityarthaḥ| ārabhyeti adhikṛtya| dharmavādīti yuktivādī| dharmasyeti buddhanirvāṇasya| anudharmamanukūlaṃ mārgaḥ| vyākurvan ācakṣāṇaḥ| vyākaromyācakṣe| sarvadharmāṇāṃ viviktaṃ vivekaḥ śūnyatā| tasminvihāraḥ samādhiḥ sarvadharmāṇāṃ anupalambhaḥ| tasminvihāraḥ yaḥ khalu punarityādinā subhūtervihārādvodhisattvavihārasyortṣa darśayati| upapattimāha| tathāgatavihāraṃ hītyādinā| carataḥ samādhiniṣpattaye| viharato niṣpannena samādhinā| śeṣaṃ subodham| durbodhaṃ tu prāgeva vyākhyātam||
sārādiḥ parivartaḥ sāraparivarttaḥ|
āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṃ ratnākaraśāntiviracitāyāṃ saptaviṃśatitamaḥ parivartaḥ||